Në rolin e një nutricionisti që përpiqet të sjellë një pasqyrë të përditësuar të studimeve mbi Celiac disease (sëmundjen celiake), dua t’ju ofroj një artikull të detajuar ku përfshihen risitë shkencore, sfidat dietike dhe rekomandime praktike për përkujdesjen ushqimore. Artikulli është konceptuar si një bisedë – ku “ju” jeni personi me diagnozën dhe unë jam nutricionisti, duke shpjeguar çfarë po ndodh sot dhe çfarë duhet të dini për të menaxhuar gjendjen me kujdes.

Çfarë është sëmundja celiake?

Sëmundja celiake është një çrregullim autoimun në të cilin ekspozimi ndaj proteinës gluten (ndodhet në grurë, misër, thekër, evër etj.) te individë me predispozitë gjenetike shkakton një reagim imunitar që dëmton mukozën e zorrës së hollë.
Kjo dëmton takimet e mikrovillive që janë të rëndësishme për thithjen e lëndëve ushqyese, dhe për pasojë mund të kemi deficite ushqimore, simptoma gastro-intestinale, dhe manifestime jetrashqiptare (si lodhje, anemia, osteoporoza, etj.)
Si nutricionist, dua të theksoj se ky nuk është vetëm një “intolerancë” ku mund të eksperimentosh me glutenin, por një gjendje serioze ku mënyra e të ushqyerit është pjesë e trajtimit.

Hulumtime të fundit dhe çfarë nënkuptojnë për ju

Në vitet e fundit janë publikuar disa studime të rëndësishme që ndryshojnë ose thellojnë kuptimin tonë për sëmundjen celiake dhe menaxhimin e saj. Më poshtë disa nga përfundimet kryesore dhe implikimet ushqimore.

1. Diagnostikimi pa gluten

Tradicionalisht, për diagnozën e sëmundjes celiake kërkohet që pacienti të jetë ekspozuar ndaj glutenit përpara analizave (serologji, biopsi). Por një studim “multicenter” i publikuar në mars 2025 tregon një alternativë: Diagnosis of celiac disease on a gluten‑free diet: a multicenter prospective quasi‑experimental clinical study – ku pacientët që janë tashmë në dietë pa gluten mund të diagnostikohen me mjete të tjera.

Implikimi për ju: Nëse jeni tashmë në dietë pa gluten dhe nuk u keni praktikuar testet e vjetra, kjo mund të thotë që diagnostikimi është bërë më fleksibël — por gjithmonë brenda kujdesit të specialistit.

2. Nutrientët dhe statusi ushqimor në fëmijëri dhe adoleshencë

Një përmbledhje sistematike e publikuar deri në qershor 2024 me 15 studime mbi fëmijët dhe adoleshentët tregon se pas ndjekjes së dietës pa gluten, ka shpesh sërë mangësish ushqimore. Për shembull: proteina dhe karbohidrate shpesh janë tepër, yndyra gjithashtu rritet, ndërsa mikronutrientët (p.sh. hekuri, zinku, disa vitamina) mbeten të pamjaftueshme.

Implikimi për ju: Nëse trajtoni një fëmijë me sëmundje celiake, ose jeni vetë të ri, duhet të monitoroni nuk është vetëm “pa gluten”, por edhe: ç’po merr nga vitamina, minerale, fibra – dhe nuk duhet të “shqetësohemi” vetëm për glutenin. Dieta “e tillë” nuk eshte automatikisht e ekuilibruar.

3. Zgjerimi i kuptimit: më shumë se vetëm zorrë – manifestime ekstraintestinalë

Studimet e fundit vënë re se sëmundja celiake është më shumë se dëmtim lokal i zorrës së hollë: është një çrregullim multisistemik. Artikulli “Celiac Disease: A Transitional Point of View” (2025) e përshkruan si “multifaktorial, poligenik, dhe autoimun” me manifestime të ndryshme jashtë zorrës.

Një tjetër përmbledhje “Beyond Diet and Food Awareness” (2025) thekson barrën ekonomike, sfilitjen psikologjike dhe nevojën për kujdes të integruar.

Implikimi për ju: Duhet të jeni të vetëdijshëm se edhe pse dieta pa gluten është baza, kujdesi duhet të përfshijë monitorim të densitetit kockor, statusit vitaminik/mineral, mirëqenies psikologjike dhe strategjive dietike të optimizuara.

4. Terapitë e ardhshme dhe diagnose të avancuar

Një studim i majit 2025 nga Garvan Institute of Medical Research dhe University of New South Wales zbuloi “qeliza imune të mutacionuara” (clone të qelizave T) te pacientët me celiaki refraktare (pra ata që nuk përmirësohen përkundër dietës pa gluten).

Një test i ri gjaku (“WBA IL-2 assay”) që fuqizon diagnostikimin pa nevojën për “challenge me gluten” është raportuar në 2025.

Implikimi për ju: Kjo do të thotë që në të ardhmen mund të kemi më shumë mundësi trajtimi për rastet që nuk shërohen vetëm me dietë – por për tani këto janë përvoja kërkimore dhe nuk zëvendësojnë kujdesin dietik. Dieta pa gluten mbetet baza.

5. Fokus i veçantë: fertiliteti dhe riprodhimi

Studimi “Fertility in Celiac Disease: The Impact of Gluten on Male and Female Reproductive Health” (2025) tregon se celiakia mund të ndikojë në fertilitetin tek të dy gjinitë.
Implikimi për ju: Nëse jeni në moshë riprodhuese, është e rëndësishme të inkluzoni stërvitje të shëndetshme dietike, vlerësim të statusit ushqimor (p.sh. folati, hekur, vitamina D) dhe konsultim me specialist në rast nevoje.

Sfida kryesore dietike dhe si t’i përballoni

Si nutricionist me përvojë në çështje të sëmundjeve celiake, dua të ndaj me ju disa nga pengesat më të shpeshta që shoh në praktikë dhe si t’i kapërcehen.

Udhëzime të përgjithshme

• Eliminoni plotësisht glutenin. Kjo përfshin jo vetëm grurë, elb, thekër, misër – por gjithashtu kontaminimin kryq (cross-contact) në kuzhinë, ambiente përgatitjeje ushqimi, produkte procesuar.
• Zgjedhje ushqimore të pasura me lëndë ushqyese. Një dietë “thjesht pa gluten” nuk do të thotë automatikisht “e shëndetshme”. Studimet tregojnë se ndjekësit e dietës pa gluten shpesh konsumojnë më shumë karbohidrate të rafinuara, më shumë yndyrë dhe pak fibra dhe mikronutriente.
  Monitorim i statusit ushqimor. Përfshini vlerësime periodike për: hekur, zink, magnez, kalcium, vitamina B12, folat, vitamina D, densitet kockor, traktim të osteoporozës nëse nevojitet.
• Edukim dhe eksperiencë e vetë-menaxhimit. Pacientët duhet të jenë të informuar për leximin e etiketave, përgatitjen e ushqimit në ambiente jo-kontaminuara, për kontrollin në restorante, etj.

Sfida specifike dhe zgjidhje

Mungesa e fibrave dhe përdorimi i produkteve “gluten-free” të rafinuara

Problem: Shpesh produktet gluten-free janë të përpunuara, kanë më pak fibra, vitaminë B, dhe më shumë sheqer ose yndyrë.

Zgjidhje: Zgjidhni drithëra të pa-gluten si quinoa, millet, buckwheat, dhe kombinoni me sasi të mira të perimeve, frutave, legumeve, farave dhe arrave për të përmirësuar profilin ushqimor.

Të shmangni mungesat minerale dhe vitaminike

Problem: Siç u përmend, tek fëmijët/adoleshentët me sëmundje celiake, pavarësisht dietës pa gluten, mungesat vazhdojnë.

Zgjidhje: Shtimi i: hekurit (tek gratë dhe adoleshentët veçanërisht), zinkut, magnezit, kalciumit dhe vitaminës D. Konsultim me dietolog për suplemente në rast mungese dokumentare.

Menaxhimi i shëndetit të kockave
Problem: Pacientët me celiaki kanë rrezik të rritur për osteoporozë dhe fraktura.

Zgjidhje: Të sigurohet marrja adekuate e kalciumit (dairy pa gluten, alternative si tofu, brokoli, kale), vitamina D, dhe të bëhet densitometria sipas udhëzimeve të specialistëve. Përfshini aktivitet fizik që stimulojnë kockat (ecje, vrap të lehtë, forcim muskujsh).

Kontaktet sociale, përjetimi psikologjik dhe dieta gjatë udhëtimit

Problem: Siç raportuar nga Celiac Disease Foundation, shumica e studentëve me celiaki raportojnë mungesë opsionesh të sigurta “gluten-free” në hotele/universitete, dhe shpesh ndihen të diskriminuar ose mund të shmangin ngjarje sociale.

Zgjidhje: Planifikim – të komunikoni me restorante/hotele përpara, të mbani ushqime bazë në çantë, të informoni grupin shoqëror për nevojën tuaj dietike. Përveç kësaj, mbështetja psikologjike nuk është e tepërt – menaxhimi i një diete të veçantë mund të jetë sfidues emocionalisht.

Roli i nutricionistit/ dietologut për ju

Si nutricionist, unë do të rekomandoja këto hapa praktikë:

Vlerësim fillestar të gjendjes

Historia dietike: prej kur jeni në dietë pa gluten, sa rigoroz jeni, çfarë produkte përdorni, a ka kontaminime të mundshme.

Vlerësim laboratorik: hekur, ferritinë, zink, magnez, kalcium, vitaminë D, B12, folat, densitet kockor nëse e kërkon mjeku.

Vendosja e objektivave ushqimorë: jo vetëm të shmangësh glutenin, por të përmirësosh cilësinë e dietës — përfshirje fibra, drithëra pa gluten, shumllojshmëri frutash/perimesh, proteina cilësore, yndyrna të shëndetshme.

Plani ushqimor i personalizuar

Shembull: Ndërto një plan ditësh ku përfshihet: mëngjesi – përzierje mikesh pa gluten + fruta + një lugë fara; drekë – sallatë e madhe + proteina (p.sh. peshk i pjekur) + quinoa; mesvakët – arrë/frut i thatë + kos pa gluten; darkë – perime të ndryshme + patate e ëmbël + mish i bardhë; dhe përfshi snack pa gluten në rast nevoje.

Sigurimi që etiketat e të gjitha produkteve – p.sh., salsat, supat, embëlsirat – të jenë “gluten-free” verifikuar.

Edukimi për leximin e etiketave, ku mund të fshihet gluten (si në salca, aditivë, erëza, supe të përpunuara).

Monitorim dhe përshtatje

Rishikim çdo tre-gjashtë muaj: çfarë po funksionon, çfarë nuk po funksionon (p.sh. nëse akoma ka simptoma, deficite, probleme me përthithjen).

Kur ka simptoma të vazhdueshme përkundër dietës pa gluten: të kërkohet vlerësim për “celiakia refraktare” (siç tregojnë studimet me qeliza imune të mutacionuara).
ScienceDaily

Rishikim i densitetit kockor, statusit vitaminik/mineral – dhe në rast nevoje referim te specialistët për suplementim ose trajtim të kockave.

Edukimi psikologjik dhe mbështetja

Diskutimi i sfidave sociale: përgatitje për udhëtime, përpilim i listës së pyetjeve për restorante, diskutim me familje/shoqëri për të kuptuar nevojën tuaj.

Rekomandimi që të bashkëpunoni me një dietolog të specializuar për sëmundjet celiake – siç ka krijuar edhe një këshillim te Celiac Disease Foundation për dietologë (Dietitian Advisory Council).

Përfundim

Në përfundim, dua të theksoj disa pika kyçe që duhet t’i mbani mend si pacient/ndihmësi i vetvetes:

Dieta pa gluten mbetet thelbi i trajtimit për sëmundjen celiake.

Por më shumë se vetëm “pa gluten” – duhet të fokusohemi në cilësinë e dietës: përfshini lëndë ushqyese të mjaftueshme, fibra, proteina cilësore, yndyrna të shëndetshme.

Hulumtimet tregojnë se ka nevojë për vëmendje të veçantë tek fëmijët, adoleshentët, gratë dhe tek ata që nuk përmirësohen plotësisht në dietë.

Monitorimi mjekësor dhe dietik është i domosdoshëm: vlerësime laboratorike, densitet kockor, statuse ushqimore.

Përvoja nuk është “e lehtë” – menaxhimi i sëmundjes kërkon planifikim, edukim dhe mbështetje sociale. Por me informacionin dhe mbështetjen e duhur, mund të arrini një cilësi jetë të mirë.

Nëse vini re simptoma të vazhdueshme përkundër dietës, është momenti për të diskutuar me mjekun/dietologun për forma më të rralla, trajtime të reja ose referime – hulumtimet e fundit janë premtuese në këtë drejtim.

Shembull plani javor ushqimor për personat me sëmundje celiake

Lejohen:

• Drithëra pa gluten: oriz, misër, hikërror, quinoa, amarant, tapiokë, miell patateje, miell bajameje.
• Fruta dhe perime të freskëta – të gjitha janë të sigurta.
• Mish, peshk, vezë – të freskëta, jo të përpunuara (pa marinata me miell).
• Bulmet pa përbërës glutenikë: qumësht, kos, djathë natyral.
• Vajra të shëndetshëm: vaj ulliri, vaj kokosi, vaj luledielli.
• Bishtajore: thjerrëza, fasule, qiqra.
• Produkte të certifikuara “gluten free” (me etiketë).

Duhet shmangur:

• Grurë, elb, thekër, spelta, kamut.
• Bukë, makarona, biskota, ëmbëlsira me miell gruri.
• Salca të përpunuara (soje, ketchup, majonezë me përbërës të panjohur).
• Pije malt ose birra me elb.
• Produkte të skuqura në vaj ku janë skuqur ushqime me miell gruri.

Shembull plan ushqimor 7-ditor (pa gluten)

Dita 1

• Mëngjes: Omëletë me perime + 1 fetë bukë pa gluten + çaj jeshil
• Dreka: Fileto pule e pjekur + oriz integral + sallatë me vaj ulliri
• Darka: Supë me thjerrëza + sallatë me domate e kastravec

Dita 2

• Mëngjes: Kos natyral + fruta të freskëta + fara chia
• Dreka: Peshk i pjekur + pure patatesh + sallatë jeshile
• Darka: Quinoa me perime të ziera dhe vaj ulliri

Dita 3

• Mëngjes: Tërshërë pa gluten me qumësht bajamesh + boronica
• Dreka: Mish viçi në avull + oriz basmati + karota të ziera
• Darka: Supë perimesh + tost pa gluten me avokado

Dita 4

• Mëngjes: Vezë të ziera + fruta + çaj mente
• Dreka: Fileto pule + quinoa + sallatë me limon
• Darka: Sallatë me ton, vezë të zier, misër dhe vaj ulliri

Dita 5

• Mëngjes: Smoothie me banane, qumësht bajamesh dhe gjalpë kikiriku
• Dreka: Qiqra me perime në tigan + bukë pa gluten
• Darka: Supë me perime + pak djathë i bardhë

Dita 6

• Mëngjes: Kos me mjaltë + arra
• Dreka: Peshk në skarë + perime të ziera + limon
• Darka: Oriz me kërpudha dhe sallatë jeshile

Dita 7

• Mëngjes: Omëletë me spinaq + çaj kamomili
• Dreka: Mish gjeli me oriz + sallatë
• Darka: Pure me kungull + bukë pa gluten

Këshilla shtesë:

• Kontrollo gjithmonë etiketat për “gluten free”.
• Kujdes me kontaminimin e kryqëzuar (mos përdor të njëjtat lugë, toster, apo sipërfaqe ku është përgatitur ushqim me gluten).
• Konsulto me një dietolog për nevoja individuale (p.sh. mungesë hekuri, vitaminë D ose kalciumi — shpesh të prekura në celiaki).